Osmanlı Alimi İbrahim Halebi el-Mizari’ye Göre İnsan Fiilleri

Önsöz

İnsan fiilleriyle ilgili düşünce tarihi boyunca sistematik görüşler dile getirilmiştir. İslam öncesi cahiliye döneminde de mesele bir şekilde insan zihninin meşgul etmiştir. Hz. Peygamber zamanından itibaren, islam dünyasında bireyin irade hürriyetiyle ilgili tartışmalar, kader meselesiyle bağlantılı olarak başlamış, siyasi, sosyal, kültürel nedenlerle mesele etrafında farklı anlayışlar ortaya konmuştur.

Konuyla ilgili olarak, insanın irade hürriyetini temel alan, fiillerinde özgürlüğünü benimseyen anlayışa karşılık, insanın özgür olmadığı da ileri sürülmüştür. Mutlak ilahi irade ve insanın iradesi göz önünde bulundurularak, bu temel anlayış arasında orta bir çözüm yolu bulunmaya çalışılmıştır. Her görüş sahipleri, anlayışlarını desteklemek üzere Kur'an ve Sünnet'e başvurmuş, kendisine zemin hazırlayacak önemli miktarda malzeme de bulmuştur.

Bu farklı anlayışlar akaid ve özellikle de kelama dair yazılan eserlerde detaylarıyla ele alınmıştır. Bu eserlerde mesele, insan fiilleri genel başlığı altında; irade, kudret, fiillerin yaratılması, kesb, kaza-kader, rızık, ecel, fiillerin vasıflanışı, adalet ve zulüm, teklif, salah-aslah, lutf, hidayet-dalaet boyutlarıyla bir bütün oluşturacak düzeyde ele alınmaya çalışılmıştır. fillerin mutlak ilahi iradeye ve insana özgü yönleri ele alınmış, Allah'ın mutlak otoritesiyle insanın sorumluluk alanlarının belirlenmesine gayret edilmiştir. Meselenin tanrı-insan boyutlu soyut bir eksene oturması, her grubun meseleye kendi açısından bakmasıyla konu üzerinde genel bir kabul sağlanamamıştır. Şüphesiz bu meselenin tümüyle promlem teşkil ettiği anlamına da gelmemektedir. Farklı değerlendirmeleri yapanlar, tanrı ya da insanı merkeze alarak, bir sistem doğrultusunda düşüncelerini temellendirmeye gayret etmişlerdir. Mesele bir yönüyle çözüme kavuşmakta, bir başka yönüyle, alternatif yeni bir düşünceyle farklılık azedebilmektedir. Bu, kaçınılmaz insan zaafiyetinin doğal bir sonucudur. 

Bu Çalışmada, son dönem Osmanlı alimi İbrahim Halebi el-Mizari'ye göre sözü edilen insan fillerine dair kaza kader ve teklif konuları ele alınmaya çalışılmıştır. Onun konuyu ele almaya çalışmasının nedeni''zorluğuyla birlikte bütünüyle terk edilemeyecek kadar önemli'' olmasına olan inancıdır. Bu inancı onu son devir alimi olmasıyla kendi dönemine kadar önemli gördüğü farklı ekollerin konuya dair görüşlerini ele alma ve bunlar arasında zaman zaman mukayese yapma imkanını sağlamıştır. bunda Osmanlı alim prototipinin genel özelliği olan eklektik olma anlayışı hakim bir rol oynamıştır. İbrahim Halebi bu yönüyle meseleyi çözümsüzlükten bir ölçüde kurtarılabileceği kanaatini benimsemiştir.

Çalışma giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümüne XVIII. Asrın genel kültürel yönüne temas edilmiş, birinci bölümde İbrahim Halei el-Mizari'nin hayatı, eserleri ve ilmi şahsiyeti, kısa da olsa ele alınmaya gayret edilmiştir.

İkinci bölümde ise kaza kader ve insan fiilleriyle ilgili irtibatı, teklif ve teklifle ilgili konular ana ve alt başlıklarla ele alınmaya çalışılmıştır.

Konunun ele alınışında temel kaynağımız İbrahim Halebi'nin ilgili eseri el-lüm'a fi'l-hudus ve'l-kıdem ve'l-kaza ve'l-kader'dir. kelamla ilgili el-Silkü'n-nizam li-Cevahiri'l-Kelam, Haşiye ala Şerhi'l-Akaidi's-sufiyye, Risale fi Şerhi Kelimeti't-tevhid adlı eserlerinden de yeri geldiğinde istifade edilmiştir.

Adudiddin ici'nin Cevahiru'l- Kelam'ı, el-Mevakıf ve bu eserin Seyyid Şerif Cürcani tarafından yapılan şerhi; Şerhu'l-Mevakıf çalışmada temel alınan eserlerdir. İbrahim Halebi'nin konuyla ilgili farklı yaklaşımları dile getirmesi ve bunlara dair ilgili eserlerden iktibaslarda bulunması büyük ölçüde bu kaynaklara bakmamızı ve görüşlerini bu doğrultuda mukayese etmemizi gerektirmiştir. Ancak, ismi zikredilen bazı kaynaklara ulaşılmamıştır. Kader konusuyla ilgili olmakla birlikte müellifin doğrudan ele almadığı, ecel, rızık, hayır, fiillerin vasıflanışı; hüsün, kubuh ve salah- aslah, lütuf, hidayet-dalalet vd. diğer konular ele alınmamıştır.

İbrahim Halebi'nin henüz yeterince tanınmamış ve eserleri hakkında yeterli çalışmaların yapılmamış olması da ayrıca belirtilmesi gereken bir husustur. Görebildiğimiz kadarıyla bu konuda yapılan çalışmalar henüz yok denecek kadar azdır. Türkçe olarak hayatıyla ilgili olarak ''Yeni Rehber Ansiklopedisi'' ve ''Menkıbelerle İslam Meşhurları'nda yer alan demik çalışma Nasır Hüseyni'nin ''İbrahim el-Halebi ve Alemi Menşei Meselesi''isimli doktora çalışmasıdır. İsminden belirli bir konuya hasredilmiş olduğunu anlaşılsa da, çalışma aslında, yazarın da belirttiği gibi, İbrahim Halebi'nin el-lüm'a fi'l-hudus ve'l-kıdem ve'l-kaza ve'l-kader isimli eserinin, Ankara Milli Kütüphane'de bulunan yazma nüshasıyla M.Zahidü'l-Kevseri neşrinin karşılaştırılarak yeniden neşri, Türkçeye tercümesi ve tahlilinden ibarettir. eserin tercümesi zamn zaman eksik ve dil yönünden anlaşılması zordur. Tahlil bölümü ise sadece bir özetten ibarettir. Eksikliklerine rağmen eserden istifade ettik.

Konunun çalışılması esnasında birçok hocalarımızın ve meslektaşlarımızın katkıları olmuştur. Öncelikle İbrahim Halebi'nin önemli bir şahsiyet olduğuna ve bu yönüyle çalışılması gerektiğine işaret eden Arş. Gör. İrfan İnce'ye çok teşekkür ederim. Çalışmanın bazı bölümlerinin oluşmasında fikri katkılarından dolayı Doç Dr. Ramazan Biçer, Doç. Dr. İbrahim Çapak, Doç Dr. Atilla Arkan, Doç. Dr. Ahmet Bostancı, Yrd. Doç. Dr. Muammer İskenderoğlu ve Yrd. Doç. Dr. Hayati Yılmaz'a ayrıca teşekkürlerimi sunarım. İbrahim Halebi'nin yazma eserlerini okumadaki yardımlarından dolayı Prof. Dr. Mehtmeh Akkuş ve Öğr. Gör. Dr. Süleyman Baybar^'ya ve zaman zaman görüşve düşüncelerine başvurduğum, isimlerini sayamadığım diğer hocalarımıza ve arkadaşlarımıza da şükranlarımı sunarım. Fedakarlıkları ve sabırlarıyla destek ve yardımlarını her an yanımda hissettiğim sevgili eşime, kızım Rukiye2ye ve oğlum Abdullah'a da minnettarlıklarımı ifad ederim.

Son olarak kitabın tashihinden yayımlanmasına kadar çeşitli aşamalarda yardımlarını esirgemeyen başta İsmail Aydın ve D. Ali Dervişoğlu olmak üzere Değişim Yayınları çalışanlarına en içten teşekkürlerimi sunarım.