BİR KELAMCI OLARAK KUŞEYRİ

ÖNSÖZ

İnsanlık tarihi boyunca din gerçeği, dini ya da dini olmyan bir zihinsel yapıya sahip olan tüm bilim adamlarının anlamaya çalıştıkları bir saha olarak, inkarı mümkün olmayan bir vakıadır. Onların bu gayretlerinde bütün dinlerin üç temel özelliği olan; ibadet eden- ibadet edilen arasındaki ilişki ve bunun ifadesi olan ibadet, ana temayı oluşturur. Her dindeki bu ortak özelliklerin yanında bütün dinlerde var olan bir diğer boyut ise dinin manevi yönüdür. Din, din dışı herhangi bir kurumdan daha çok duyguyla yaşanır. Duygusal yönü olmayan bir din, bütünüyle mantık kuralları şeklinde işleyen herhangi bir ideolojiden hiç de farklı değildir. her din gibi İslamın da yerine getirilmesi gerekli birtakım kuralları vardır. Bu kuralları yerine getiren insanların, onu anlamaları farklılık arzeder. Kimileri bunları kul olduğu için yaparken kimileri de fiillerine duygu boyutunu katarak yerine getirir. Öyleki bu boyut bazılarında aşk derecesine varır. İşte İslam'da Allah'a imanı ve şer'i delilllere bağlılığı aşk derecesinde yerine getirme, önce zühd hareketi olarak başlamış, daha sonraları müesseseleşerek tasavvuf halini almıştır. Duygu yönü yoğun bir hayat ve eğitim tarzı olan tasavvufun formel anlamda Şeriat'ın sıonırkarıyla kendini bağlı hisetme özelliği, muhafaza edilememiş, İslam dışı unsurların nüfuz ettiği bir kimliğe bürünmüştür. Bu saoma, zahir-batın ilişkisini ve formel yapıyı hedefleyen alimlerin haklı tepkisini çekmiştir. Bu tepkiler zamanla karşılıklı suçlamalara kadar gitmiştir. bu durum belirli bir dönemle kayıtlı kalmamış, sonraki dönemlerde de varlığını sürdürmüştür.

Yaşanan bu tür olayların iç yüzünü anlamak ve onu gerçeğe uygun bir tarzda değerlendirmek dönemin tarihi ve kültürel özelliklerini bilmekle mümkündür. 376-465/986-1072 yılları arasında yaşamış Abdülkerim b. Hevazin el-Kuşeyri de mutasavvıf kimliğiyle birlikte, mütekellim olma ve ilmi kişiliğiyle şeriat ve tasavvuf arasındaki bozulan dengeyi şer'i sınırlarına çekmeye çalışan önemli şahsiyetlerden birisidir. O, Ebü'l-Hasen el-Eşari'den sonra Bakıllani, İbn Furek ve Ebu İshak İsferayini ile devam eden kelami metodu benimsemiş ve sürdürmüştür. Zaman zaman Eş'ari'nin görüşlerinden farklı olarak akıllani'nin görüşlerini benimsemiş bazı durumlarda mutasavvıf kişiliğini düşüncelerine yansıtmıştır. Bu kişiliğin bariz bir özelliği, yaşadığı dönemde bozulmaya yüz tutmuş, İslam alemindeki tasavvuf hareketlerive çıkarma girişimi olmuştur. Bunun en temel ifadesi tasavvufa dair yazmış müminin, öncelikle doğru bir zeminde sağlam bir itikadı düşünceye sahip olarak manevi yaşantısını temin edebileceğine hasretmiştir.

Çalışmamız Kuşeyri'nin hayatı, eserleri ve ilmi kişiliğiyle birlikte, zellikle itikadi düşünceleri üzerine yoğunlaştırılmıştır. Bu çerçevede onun görüşlerinden hareketle diğer mezheplerle kısa da olsa mukayeselerde bulunulmuştur. Matüridi, Eş'ari, Mutezile mezheplerinin yanısıra Kuşeyri'nin yaşadığı dönemde isminden sıkça bahsedilen Keramiyye, Ceymiyye Gibi bazı mezheplerin görüşleriyle karşılaştırmalar yapılmış ve değerlendirme yoluna gidilmiştir.

Kaynak olarak Kuşeyri'nin yayımlanmış ve yazma halindeki eserlerinden yararlanılmıştır. Başta matbu halindeki Letaifu'l-işarat ve er-Risale olmak üzere, et- Tahbir fit-tezkir, Luma', el-Füsül fı'l-usul'la birlikte, Tefsiru'l- kebir'in Süleymaniye nüshasından faydalanılmıştır. Bu tefsiri Brill nüshasıyla karşılaştırma imkanını şimdilik elde edemedik. Bu nüsha hakkında ''Raşid Ahmad''ın Abu'l-Qasın al-Qushairi as a theologıan and commentator isimli makalesindeki bilgilerle yetindik.

Almanya Berlin Kütüphanesi'ndeki Kitabu'l-Erbain, amasya İl halk Kütüphanesi'ndeki uyunu'l-ecvibe fi fununi'l-es'ile ve Konya Mevlana Müzesi'ndeki Kitabu'l-cevahir'in yazma nüshalarını görme imkanını elde ettik. Bununla Kuşeyri'nin halen matbu ve yazma halindeki eserlerinin tamamına yakınını görmüş olduk.

Kuşeyri'nin hayatı ve eserleri üzerine yapılan yeni araştırmalardan da istifade edilmiştir. Bunlar arasında İnrahim Besyuni'nin Kuşeyri hayatuhu asaruhu ve mezhebuhu fi't-tasavvuf, Kasım Samerrai'nin Erbau resail fi't-tasavvuf li Ebi'l-Kasım Kuşeyri, Muhammed Hasan'ın er-Resailu'l-Kuseyriyye, Mahmud Tablavi'nin Selasu resail li'l-Kuşeyri, R.M. Frank'ın Two Short Dogmatic works Abu'l-Qasın al-Qushayri isimli çalışmları ve süleyman uludağ'ın hazırladığı, Kuşeyri'nin hayatı eserleri ve görüşlerinin değerlendirildiği genişçe bir bölümün yer aldığı er-Risale tercümesi başta gerlir.

Çalışmamız iki bölümden oluşmaktadır.
Giriş bölümde, Kuşeyri'nin mutasavvıf ve mütekellim olma özelliği dikkate alınarak, yaşadığı döneme kadar Kelam ve Tasavvuf tarihi ana hatlarıyla özetlenmeye çalışılmıştır.

Birinci bölümde Kuşeyri'nin Kelam ilmi ve bazı kelami görüşleri, itikadi mezheplerin görüşleriyle mukayeseli bir şekilde değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Bu mukayaselerde Kuşeyri öncesi ve yaşadığı dönemin ilim adamlarının eserleri esas alınmış, sonraki döneme at kaynaklara yeri geldiğinde müracaat edilmiştir.

Sonuçta ise Kuşeyri'nin kelami görüşlerinin kısa bir özeti ve değerlendirmesi yapılmıştır.